برات و نیمه شعبان
ایام برات و نیمه شعبان خجسته باد
فضیلت و عظمت شب برات
مراسم برات از غروب شب سیزدهم شعبان تا شب 15 شعبان انجام می‌شود. شب برات، یا چراغ برات، یا شب روشن، مراسمی است برای زیارت اهل قبور و تکریم ارواح بزرگان و نیکان و تازه درگذشتگان که امروزه غروب روزهای سیزدهم تا پانزدهم ماه شعبان در آرامگاهها و قبرستانها برگزار می‌شود. در چند سده اخیر اعیاد شعبانیه نیمه شعبان ولادت امام زمان عج و مراسمی‌بنام چراغ برات و یا شب برات در بسیاری از مناطق همزمان برگزار می‌شود. این مراسم در سالهای اخیر ابتدا در مزار و آرامگاه شهدای جنگ تحمیلی و با سلام و صلوات بر ارواح طیبه شهدا و بزرگان برگزار می‌شود.
بسیاری از اهل شیعه و اهل سنت و فرقه‌های صوفیه به فضیلت و عظمت این شب اعتقاد دارند. وعده آمرزش و اجابت دعا در شب برات که مصادف با پانزدهم شعبان و تقسیم ارزاق و تقدیر اعمار در این شب در روایات شیعه نیز آمده‌است. هرچند از این شب به نام شب برات کمتر یاد شده‌است، تشابه اعتقادات شیعیان و سنیان و عبادات آنان در شب پانزدهم شعبان و شب برات در روایاتی از پیامبر اسلام، علی بن ابی‌طالب، دعای ابومحمد علی بن حسین السجّاد در شب نیمه شعبان به روایت شیخ طوسی در مصباح المتهجد و سید بن طاوس در اقبال و حدیثی از جعفر صادق در خور توجه است.
عِکْرِمه بربری، از مشاهیر تابعین، و ابن عربی شب برات را همان شب قدر دانسته‌اند.
****ایران****
شب برات همه ساله در بسیاری از نقاط ایران بویژه خراسان جنوبی، حال و هوای ویژه‌ای دارد. این مراسم گرامیداشت درگذشتگان است و مردم در آرامگاهها جمع می‌شوند قبرها را شستشو می‌دهند و از غروب تا پاسی از شب در قبرستان و مزار مردگان اجتماع می‌کنند در قدیم آتش برمی‌افروختند و چراغ روشن می‌کردندو باور داشتند مردگان به دیدار آشنایان می‌آیند.
امروزه این مراسم با جشن نیمه شعبان تلفیق شده و تمایز چندانی نمی‌توان برای آن با جشن نیمه شعبان قایل شد.نیمه شعبان جشن تولد حجت بن الحسن است و آذین بندی به خیابانها و مساجد مربوط می‌شود همه جا چراغانی می‌شود و شادمانی و شادکامی خاصی بر مردم حاکم است، حتی در زمان‌های گذشته نیز در شهرها و روستاها، مردم برای اجرای این مراسم باشکوه، احترام ویژه قائل بوده و اهتمام خاصی در برپایی آن داشتند. در شهرهای ایران صبح روز پانزدهم، مردم به همدیگر تبریک و تهنیت می‌گفتند، ازجمله اعمال این شب غسل و زیارت حجت بن الحسن است. در شب برات، آئین چراغانی و زینت دکان‌ها، خانه‌ها و خیابانها اجرا می‌شود. پرچم‌های رنگین کاغذی بر سردر اماکن جلوه گری می‌نماید. در گذشته در بازار شهرها، کنار مغازه‌ها چارطاقی‌ها و طاق نصرت‌ها به وسیله داربست و ستون برپا می‌شد که بر آنها فانوس و سبزه و گل آویخته می‌شد که امروزه نیز رایج است. علاوه بر این‌ها، صدها متر پارچه گلدوزی شده و ترمه زینت بخش دکان‌ها می‌گشت. در خیابانها نیز به فواصل معین نهال نارنج یا پرتقال و گلدان گل یاس به ترتیب کنار هم چیده می‌شد و به شهرها منظره دلپذیری در این روز میداد. از دیگر مراسم در این روز برپایی مجالس مولودی خوانی در اماکن مذهبی و خانه‌هاست. در این روز اشعاری در مدح ائمه و به خصوص حجت بن الحسن توسط مداحان خوانده می‌شد که حضار با کف زدن و تکرار ابیاتی از اشعار مولودی، با آنها همراهی می‌کردند و نقل و شیرینی به میان حاضران پرتاب می‌کردند.
***اعمال شب برات در کردستان
در پاره‌ای از نواحی کردستان، در این شب، در مسجدها و تکیه‌ها و خانقاهها و منازل، دعاو نماز مخصوص (به جماعت و غیر جماعت) خوانده می‌شود؛ و عقیده بر این است که در شب برات، روزیِ بندگان از نو تقسیم خواهد شد و دعا برای افزایش روزی مستجاب است و هرکس آن شب سیر نخورد، در طول سال سیر نخواهد شد؛ از این‌رو همه خانواده‌ها، غذای مخصوص (پلو خورشت، کشمش پلو، رشته پلو و نظایر آن) تهیه می‌کنند، و فقیران را نیز در تهیه آن یاری می‌دهند، و به این کار «کاسه جشن» می‌گویند.
کُردهای شمال خراسان (کُرمانج‌ها) شب نیمهٔ شعبان را «عید برات» می‌نامند و این شب نزد آنان شبی بسیار عزیز و با خیر و برکت است. در هر روستا و در میان هر جمعی از کُردهای خراسان چندین نام برات یافت می‌شود. این نام تا این اواخر بسیار استفاده می‌شد، نام برات به دلیل ولادت کودک در شب یا روز عید برات بر وی نهاده می‌شده‌است.
خراسان*******
در خراسان الفگی یا علفگی که مراسم حضور در آرامگاهها در آخرین پنجشنبه سال است و همچنین مراسم چراغ برات که نیمه شعبان است مراسم بسیار مهم است و همه ساله برگزار می‌شود. بعضی سالها الفگی و جشن برات همزمان می‌شود که خوش یمنی و سعادت آن فزونی می یابد. هر دو مراسم بویژه در جنوب خراسان بزرگ سابقه بسیار کهنی دارد. جشن برات در شب پانزدهم نیمه شعبان مردم به پشت بام رفته و در مهتاب (اگر شب صاف مهتابی باشد) ایستاده و به سایه خود نگاه می‌کنند و سرنوشت خود و اقوام خود را در آن سال پیش‌بینی می‌کنند.
در مشهد و اطراف آن، چراغ برات در گذشته‌ها در سه روز، خاموش نمی‌شد و اکنون هم در شبها آنها، که برات را می‌شناسند، چراغشان خاموش نمی‌شود. هنوز هم فانوسهای قدیمی خاطره شبهای برات را به یاد دارند و خیلی وقتها هم همین فانوس‌ها در شبهای برات دوباره به یاد صاحبانشان می‌افتند و تاریکی شب را نور می‌دهند و یاد و خاطره رفتگان را گرامی می‌دارند.
شهرستان شیروان از توابع استان خراسان شمالی است که مردم آن در این ایام معتقدند درهای روزی و رحمت خداوند در سه روز منتهی به نیمه شعبان بر روی بندگان گشوده می‌شود. مردم معتقدند در این شبها باید چراغ منازل روشن باشد چراکه روشن بودن منزل در این شبها برای آنها در طول سال روشنی می‌آورد. افرادی که نذر دارند هم سعی کرده نذر خود را در این چند روز که ثواب بیشتری دارد ادا کنند.
برافروختن شمع و پخش شیرینی از جمله سنت‌های آیین چراغ برات است
در کاشمر در آخرین ساعات ۱۴ شعبان بعد از نماز مغرب و عشا نیز هر فرد به تعداد آرزوهای پاک و خالصانه اش ترکه‌ای از درختی پاک‌سرشت (انار و انگور) مهیا می‌کرد و در چهار گوشه پشت بام خانه‌اش نصب می‌کرد. بر انتهای هر ترکه تکه‌ای پنبه یا پارچه‌ای پاک به نیت آرزوی مورد نظر وصل می‌شد. فرد به تنهایی یا در حضور خانواده نیت و آرزویش را بعد از حمد و ثنای خدا مطرح می‌کرد. البته این رسم چند دهه است که به صورت جمعی برگزار نمی‌شود و فردی شده‌است. در بشرویه از توابع استان خراسان جنوبی در ایام برات در شبها نانی به نام سیروکی طبخ می‌شود .همچنین در این شبها در قدیم رسم بود که بچه‌های کوچک دسته جمعی به در خانه همسایه‌ها رفته و شعری را به لهجه محلی دسته جمعی می خواندند و صاحیخانه به فراخور حالش آجیل ،شیرینی و.. به آنها میداد.
یزد
صله رحم، مراسمی است که امروزه نیز کم و بیش اجرا می‌شود و وسیله خوبی برای تجدید دیدار و وقوف از وضع دوستان و نزدیکان است. نیمه شعبان در عقدای یزد همه اعضای خانواده به حمام می‌رفتند و لباس نو بر تن می‌کردند و صبح روز عید ضمن نظافت منزل و اسپند دود کردن، بزرگ خانواده‌ها در جایی جمع می‌شدند و به دیدار بزرگ ده می‌رفتند. در منزل بزرگ روستا، کدخدای ده از مهمانان با چای، شیرینی، نقل و گلاب پذیرایی می‌کرد.
دزفول
در دزفول، زنان و دخترانی که مراد یا حاجتی داشتند، در این شب چادر بر سر کرده و به در هفت خانه که رو به قبله قرار داشت، می‌رفتند. صاحبخانه می‌گفت: «کیه؟»، «مرادمند» در جواب می‌گفت: «مرادمند هستم، ثواب یا جواب؟» اگر صاحبخانه می‌گفت «جواب»، مرادمند ناامید می‌شد و می‌رفت و اما اگر «ثواب» می‌شنید، یعنی صبر کن و آن وقت مرادمند می‌ماند و اگر از اولین خانه شیرینی تحویل می‌گرفت، آن را به فال نیک می‌گرفت و به همین منوال تا شش خانه بعدی ادامه میداد.
مراسم شب برات در هند و سایر کشورها
در میان مسلمانان شرق و جنوب آسیا و در نقاط مختلف شبه قاره هند مراسم گوناگونی توسط مسلمانان برپا می‌شود که زیارت اهل قبور، اطعام و صدقه به مساکین برای آمرزش مردگان از آن جمله است (به استناد یک روایت، رسول اسلام در شب برات به قبرستان مدینه رفتند و برای مردگان از خدا آمرزش خواستند). پختن نوعی حلوا و شیرینی مخصوص و خیرات کردن آن، از دیگر مراسم این شب است. مسلمانان هند برای یاد کردن حمزه در شب برات توجه و تقدم ویژه‌ای قائل می‌شوند. سوزاندن عود و روشن کردن شمع، دادن هدایا بویژه به کودکان از دیگر آیین‌های شب برات است. برخی رد پای سنن هندویی مانند عیدهای دیوالی و ماهاشیوراتری را در پاره‌ای از این مراسم، از جمله روشن کردن شمع در برابر خانه‌ها، دیده‌اند.
از دیگر سرزمین‌هایی که مراسم مختلف شب برات، از جمله چراغانی، در آنها برگزار میشده، خراسان، عراق، دمشق، مکه و مصر بوده‌است و امروزه نیز اجرای این مراسم در مصر و افغانستان ادامه دارد. شب برات (برات کاندیلی)، در ترکیه، شب با ارزش و مقدسی به‌شمار می‌رود. در شهرهای بزرگ پاکستان مانند لاهور محافل جشن در شب و روز برات برگزار می‌شود و مردم در مساجد و سواحل رودخانه‌ها عبادت می‌کنند و مانند کشورهای اسلامی دیگر همانند ایران به پخش نذری و شیرینی و تزیین خیابانها و کوچه‌ها می‌پردازند.
شب برات در متون ادبی
در متون ادبی فارسی، از جمله اشعار رودکی، مواعظ سعدی و اشعار سنایی از شب برات یاد شده‌است. در ادبیات اردو نیز ناسخ به این شب و مراسم ویژه آن در هند اشاره می‌کند.
***ریشه و بیخ و بن تاریخی جشن برات یا شب برات *******
بعضی اعتقاد دارند که شب برات و یا چراغ برات همان مراسمات نیمه شعبان است و از دل مراسمات نیمه شعبان و ولادت امام زمان عج در آمده است اما دکتر محمد عجم پژوهشگر حوزه تمدن ایران در مقاله ای " بنام شب برات در بین مسلمانان هند و شرق آسیا و خراسان و ریشه کهن آن، مجله دریای پارس آنلاین سال 1394 مقاله شماره 7916 این دو جشن را با هم منفک دانسته و همزمانی آن را امری عادی و معمول اعلام نموده است در مقاله مذکور چنین آمده است": شب برات، یا چراغ برات، یا شب روشن، مراسمی است برای تکریم و یاد آوری مردگان که امروزه در غروب روزهای سیزدهم تا پانزدهم ماه شعبان تا پاسی از شب برگزار می‌شود.
این مراسم در بعضی کشورهای خاورمیانه، شرق آسیا، شبه قاره هند از جمله بخشهایی از ایران، پاکستان، مناطق کُردنشین و بویژه در خراسان مراسم ویژه «برات» با عناوین مختلفی چون عید برات، شب برات، چراغ برات، جشن برات و… و با آداب و رسوم مختلف برگزار می‌گردد. این مراسم اگرچه هم‌اکنون با جشن نیمه شعبان همزمان شده‌است اما تفاوتهایی با هم دارد. جشن نیمه شعبان را مسلمانان شیعی برای گرامیداشت زادروز (ولادت) امام دوازدهم حضرت مهدی برگزار می‌کنند در حالیکه جشن برات یا جشن روشنایی را مسلمانان سنی و بخشهایی از مناطق شیعی برگزار می‌کنند که بطور ویژه با حضور در آرامگاهها و سرقبر درگذشتگان انجام می‌شود و البته ابتدا با حضور در مسجد به دعا و نیایش و یاد متوفیان می‌پردازند و در ادامه به مزار متوفیان می روند که امروز با زیارت ارامگاه شهدا شروع می‌کنند و سابقه جشن چراغ برات یا «روشنایی» بسیار قدیمی تر از جشن نیمه شعبان است. در کنار قبر متوفی اسپند دود می‌کنند و در قدیم اتش روشن می‌کردند و روی قبر سفره برات یا سینی برات می‌گذارند که معمولا تنقلات و شیرینی و حلوا و مغز بادام و گردو و ... می‌باشد.
**معنی و ریشه این مراسم***
برات به معنی روشنایی و چراغ است و یک اسم مردانه بسیار پر کاربرد در ایران قدیم نیز بوده‌است مراسم چراغ برات بیشتر برای احترام به مردگان و در محل آرامگاهها و سر قبر بکار می‌رود. برای این مراسم نمی‌توان ریشه اسلامی اثبات کرد و از ادیان کهن ایرانی به ارث رسیده‌است و در شرق ایران انجام این مراسم ریشه مستمر و محکمی دارد و شباهت زیادی به آیین اورابون بودایی و مراسم پیتری پاکش Pitri Paksha هندویی دارد. در سایر مناطق ایران این مراسم جزو آیین‌های فراموش شده‌است اما در سالهای اخیر آنرا با جشن نیمه شعبان همراه بجای می‌آورند. اما برات با مراسم نیمه شعبان شیعی متفاوت است. نیمه شعبان را همه شیعیان جهان برگزار می‌کنند. در حالیکه مراسم چراغ برات ویژه بخشهایی از ایران است که جمعیت شیعی و سنی دارند. ابوریحان بیرونی دانشمند بزرگ ایرانی نیز در این مورد می‌گوید: سیزدهم و چهاردهم و پانزدهم این ماه ایام البیض(روشنایی) نام دارد و شب پانزدهم این ماه شب بزرگ است و لیله الصک و لیله البرات نام دارد، همانطور که بیرونی گفته‌است برات به معنی بیض یا روشنی است و این واژه با واژه برایت در زبان‌ها اروپایی هم‌معنی است در خراسان به آن چراغ برات می‌گویند ( بعضی برات را همچم برادر نیز بیان کرده اند) برات یعنی جشنی که در آن در دوران کهن آتش و بعدها چراغ و شمع روشن می‌کردند امروز فقط به دود کردن اسپند و پهن کردن سفره برات روی قبر اکتفا می‌کنند در آیین بودایی مراسمی مشابهه دارند که به آن " بُن" یا اُبون می‌گویند که از واژه بونBon فارسی است به معنای ریشه و اصول، گوهر و ذات هر چیز و واژه‌های متعددی با بُن پیوند دارد مانند بُندار، بنکدار و ... آئین برات در بین اهل سنت کشورهای پاکستان، ترکیه، بنگلادش و … نیز مرسوم است و آنها شب برات را گرامی می‌دارند. برات یک واژه و اسم ایرانی است و در قدیم این نام برای مردان بسیار رایج بوده‌است. یکی از معانی آن روشنایی است و با واژه برایت در زبانهای اروپایی هم ریشه است. به معنی ضمانت و گواهان هم استفاده شده‌است یعنی اینکه مردگان در آن شب ضمانت می‌کنند و واسطه می‌شوند برای سعادت اخروی زنده‌ها. بنا بر این ، برات ارتباطی با واژه عربی «برائت» ندارد زیرا برات واژه ای است که ریشه در پارسی کهن و سانسکریت دارد به معنی همراه و ملازم و ساقدوش هم بکار رفته‌است. رامپوری در فرهنگ «غیاث اللغات» به نقل از «بهار عجم» و «سراج اللغات» آورده که: «شب چک به معنی شب برات است که در آن چراغانی و آتش بازی(= جشن و شادمانی) کنند». عارف غزنه، سنایی نیز برای برات واژه روشنایی یا بیض بکار برده و روزان و شبان مقدس و گران ارج در یک بیت چنین آورده: ازمان آمدند بهر ثنات. جمعه و بیض و قدر و عید برات. حافظ، «شب برات» را چنین سروده:
چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی . آن «شب قدر» که این تازه «براتم» دادند.
مراسم چراغ برات که در سه شب و روز دوازده تا ۱۵ شعبان در استان خورآسان، با مراسمات ویژه ای برگزار می‌شده‌است اما همانند نوروز این سنت مورد تأیید پیشوایان دینی قرار گرفته‌است. این سنت در نیمه ماه که شبها در روشنایی کامل است انجام می‌شود .بعضی برات را به معنی اعمال نیک دانسته اند، همچنین از این لغت برای نوشته‌ای یا سندی که به کسی دهند و به استناد آن، چیز دیگری را بگیرند، نیز استفاده‌می‌شود. در ادبیات به هر حواله یا وارد معنوی برات می‌گویند. کسانیکه آنرا با واژه برائت همسو دانسته و به آن معنای منزه و مبری و پاک داده‌اند اما ارتباط برات و برائت قابل اثبات نیست. بعضی ان را پیوندی برادری نامیده اند که بین روح متوفی و خویشاوند و یا دوست زنده انجام می‌شود. اما به هر حال این مراسم با فرهور یا روح اجدادی پیوند دارد.
آیین‌های مشابهه
بعضی پژوهشگران اعتقاد دارند که مردمان ادیان کهن باور داشته اند که چند روز از سال روح مردگان نزد اقوام و خویشان بر می‌گردند و احوال آنها را جویا می‌شوند در سوابق تاریخی این موضوع به چندهای مشابهه بر می خوریم که هدف همه آنها تکریم و شادی روح مردگان یا فرهورها است و همه این جشنها ریشه یکسان و تشابهه زیادی در زمان و نوع اجرای مراسم دارند از جمله آنها می‌توان مراسم الفه و مراسم شب برات یا چراغ برات در بین مسلمان ایران و شرق اسیا و جشن اوراابن در بودایی هولی، پیتری پاکشا در هندوئیزم اشاره کرد. در همه این موارد تکریم روح درگذشتگان و همچنین روشنایی و آتش و دود(عود) حضور دارد.
ارتباط جشن برات و اورابُون
اصولا در قدیم بویژه در ایران پایه و اساس آیین‌های مهم بر دو محور عمده بوده است یکی حرکات خورشید مانند تغییر فصول و دیگری روح اجدادی . در دین بودایی آیینی شبیه به چراغ برات را ابُون " ابن " یا اورابُون می‌گویند و در روز سیزدهم تا پانزدهم از ماه هفتم و گاهی ماه هشتم قمری برگزار می‌شود. روز سیزدهم آتش می‌افروزند و به استقبال مردگان می‌روند و روز شانزدهم دوباره آتش برای خداحافظی با ارواح برمی‌افروزند و در واقع سه روز ارواح به تماشای اقوام خود می ایند. در آیین شینتو به ارابه بزرگ چرخدار ، داشی " و به ارابه یا نخل بدون چرخ، میکوشی" می‌گویند این کجاوه یا نخل یا ارابه به معنای بردن روح مردگان به میان مردم است و مردم با صدای واشوی ( واسوی ) افراد حمل کننده نخل را تشویق می‌کنند بوداییان معتقدند که دو منطقه وجود دارد منطقه ( مکان یا ساحل) زندگان و منطقه مردگان (برزخ) در روزهایی از سال مردگان به ساحل یا مکان زندگان مراجعه می‌کنند. آنها در روزهایی در سال مراسم نخل گردانی یا داشی را برای تکریم روح انجام می دهند
پروفسور ایموتو در کتاب آسوکا و پارس صفحه ۶۷معتقد است واژه اورابون از فارسی آرتابان گرفته شده‌است و معنای آن ستایش نگهبانان قانون طبیعت است. اما بنظر می رسد بون دقیقا همان واژه بیخ و بن ، مایه و پایه، فارسی باشد که به معنی جوهر و گوهر و ذات و ریشه هر چیز است و در ایران کهن بزرگترین مراسم برات یا اورابون در کنار کعبه نقش رستم شیراز برگزار می‌شده‌است. برات در حقیقت جشنی است برای گرامیداشت مردگان و ارواح چنین اعتقادی وجود داشته‌است که سالی چند بار ارواح بر می‌گردند و به اقوام و دوستان سرمی‌کشند و از آنها جویای احوالات می‌شوند. یکی از این روزهای بازگشت فروهور ها در شب برات است این مراسم قبلاً در ایران رایج بوده‌است و بنظر می‌رسد بسیار کهن تر از دوران زرتشتی است و ارتباط با ادیان ابتدایی از جمله میترایی‌ها و خورشیدپرستی داشته باشد در ایران قدیم این جشن را در غروب ۱۳ ماه تا غروب ۱۵ ماه با برافروختن آتش در کنار آرامگاهها برگزار می‌کردند ولی زرتشتی‌ها مقبره نداشتند پس باید آن را در ادیان دیگر ایرانی جستجو کرد در اواخر دوران ساسانی که زرتشتی دین درباری بود همه ادیان دیگر سرکوب شدند و بسیاری از آنها به جاهای دیگر مهاجرت کردند از جمله این سرکوب شدگان گبرهاو بعدها بودایی‌هابودند بودایی خود از زرتشتی انشعاب یافته‌است. این آیین‌ها در شرق ایران بسیار دیرتر از بین رفت بطوریکه بسیاری از آیین‌های کهن را هنوز در خراسان بزرگ می‌توان دید. مراسم جشن ارواح اما در زمانی نامشخص در دوره اسلامی‌به ماه شعبان منتقل شده‌است. بسیاری از آیین‌های گمشده و مفقود ایرانی را باید در آیین‌های امروزی هندویی و بودایی جستجو کرد زیرا آیین هندویی توسط برهمن‌ها از ایران به هند رفت و آیین بودایی نیز متعاقباً از ایران به هند رفته‌است بطوریکه اولین تمدن بزرگ بودایی در بامیان افغانستان و حدود بیشتر از ۱۸۰۰ سال قبل شکل گرفته‌است. مراسم پیتری پاکش Pitri Paksha هندویی نیز برای گرامیداشت ارواح نیاکان انجام می‌شود. آیین‌های برات و اوبن و پاکشا بسیار بهم شبیه هستند مسلمانان ژاپن که تعداد آنها حدود یکصد هزار نفر و حدود صد هزار نفر نیز مسلمانان مقیم دارد مراسم برات را به سبک باشکوهی برگزار می‌کنند.
2- مراسم نخل گردانی محرم چیست؟
نخل یا هودج یا تخت روان یا عرش یا ارگ همانند کابین یا خانه ای است که در اصل بر روی فیل و یا اسب بسته می‌شود تا شخصیت و مقام بزرگی در آن قرار گرفته و یا آن مسیری را بپیماید. در قدیم شاهان و امپراتوران سوار بر هودج یا نخل میشده اند. اما اینکه فلسفه آن برای محرم و عزاداری چیست بدرستی معلوم نیست و دیدگاههای متعدد و متفاوتی بیان شده است. فرهنگ دهخدا نوشته :
«نخل حجله مانندی است که از چوب می سازند و با انواع شال های ابریشمین رنگارنگ و پارچه‌های قیمتی و آئینه و چراغ و برگ درخت سرو و یا برگ نخل خرما ... آرایش می دهند و به گل و سبزه می آرایند و در روز عاشورا آن را به محلی که مراسم روضه خوانی برپاست می‌برند. بزرگی و سنگینی این نخل ها گاهی چنان است که چند صد نفر مرد قوی باید آن را از زمین بردارند و بر دوش گیرند و حمل کنند»
و فرهنگ نظام نوشته است: «تابوت بزرگ و بلندی که بر آن خنجر و شمشیر و پارچه‌های قیمتی و آینه‌ها بسته است و روز عاشورا به عنوان تابوت امام حسین (ع) حرکت داده می‌شود و چون شبیه به درخت خرما می‌شود، نخل گفته شده است»
با توجه به این که این برنامه، منبع روائی و حدیثی نداشته و دستور خاصی در کتب مقاتل موجود نیست، درباره پیدایش آن اظهار نظرهای مختلف ابراز شده است:
- برخی از نویسندگان با اشاره به تابوتی که در زمان حضرت موسی (ع) موجود بود و به آن «صندوق عهد» می‌گفتند، و قوم حضرت موسی (ع) از آن نگهداری نموده و آن را وسیله پیروزی خود می دانستند، چنین نتیجه می‌گیرند: «احترام به تابوت و نخل در میان اقوام و پیروان آئین‌های دیگر بوده است و در بین شیعیان از قاجار ، سنت نخل و نخل بندی پدید آمد و رفته رفته وسیله مورد احترام مردم قرار گرفت و حرکت آن در اثر نواحی ایران، جزء رسومات ایام محرم شد»روزنامه اطلاعات، 7 شهریور، 1370).
- سابقه پیدایش نخل به قبل از اسلام و زمان ساسانیان می رسد، زیرا هنگامی‌که خسرو پرویز به دست شیرویه کشته شد، تابوت بزرگ و زینت داده شده را برایش تدارک دیدند.
- حرکت نخل ویژه آئین‌های مربوط به سوگ سیاوش است که در سنت های شیعیان راه یافته است (روزنامه اطلاعات، 4/2/1381، نگاهی به پیشینه نخل گردانی در ایران).
- نخل نوعی زینت شده عمادی است که در گذشته رسم بود برای بزرگان قوم حمل می نمودند.
- مراسم مربوط به نخل در بین هندیان مرسوم بوده، که بعدا در میان شیعیان متداول شده است. اسپند دود کردن نیز امری است که در آیین‌های کهن ایرانی ریشه داردو بسیار قدیمی است.سنتی که برای چشم زخم در آداب اسلامی نیز وارد شده است.
فلسفه نخل گردانی:
در خصوص فلسفه آن عقایدی مختلف مطرح شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- نخل به خیام امام حسین (ع) اشاره دارد و می خواهد خاطره خیمه‌های حرم آن امام (ع) را در کربلا تجسم سازد.
- نخل یاد آور گهواره جوانان اهل بهشت، یعنی حضرت امام حسن (ع) و حضرت امام حسین (ع) می‌باشد و چون مقام صاحبان گهواره عظیم است نخل را بزرگ ساخته اند.
- چون بدن مطهر سالار شهیدان کربلا را بدون تشییع به خاک سپرده اند، شیعیان همه ساله به جبران آن، این رسم را تکرار می‌کنند و به خاطر این که آن حضرت (ع) بزرگوار است، تابوتش را بزرگ در نظر گرفته اند و بزرگ بودن نخل بیانگر عظمت صاحب آن است.
نخل گردانی یاد آوری کردن بازگشت ارواح مردگان است و آن در زمان پاییز انجام میشده است و در زمانیکه ماه کامل میشده یعنی قرص کامل ماه بین 13 تا 16 ماه را قرص کامل می‌گویند تقریبا همزمان با اول میزان یا مهر که برابری شب و روز هست با توجه به گردش خورشید و از طرف دیگر کامل بودن ماه . بنا بر این دو عامل علمی در این جشن نقش داشته برابری روز و شب و قرص ماه کامل و آغاز جشنها و فستیوالهای مهرگان بوده است یک روز اختصاص به بزرگداشت ارواح مردگان داشته است در سال چند بار مردگان نزد اقوام بر می‌گردند که یکی از آنها برات و دیگری نوروز است امروزه در آیین بودایی آن را اوبون می‌گویند
**چهارشنبه سوری**
چهارشنبه سوری امروزه به چند موضوع ارتباط داده می‌شود مانند یاد آوری بیگناهی سیاوش و عبور او از آتش و ... که اگرچه خیلی بی ربط نیست اما ریشه و خاستگاه اصلی این نیست. ادیان ابراهیمی‌بیشتر از سه هزار سال عمر ندارند اما دینهای بدوی و پگانی عمری دستکم ده هزار ساله دارند رسوم و سنتها و آداب اجتماعی قبل از شهرنشینی شکل گرفته اند انسان از دستکم چهل هزار سال قبل ابزار می ساخته همراه با ساخت ابزار سنگی فکر و رسم و رسوم هم شکل گرفته است. همانطور که واژگان ابتدا بسیط یا ساده بوده اند و سپس یک واژه به چند واژه دیگر تبدیل شده و معانی و مفاهیم بعدی بر واژه‌ها بار شده است سنتها هم نخست ساده بوده اند با گذشت زمان و مکان پیچیده تر شده اند. انسانهای و باورهای نخستین به زندگی پس از مرگ باور داشتند و پندار آنها این بوده که بدن دارای یک جسم و یک روح است با مرگ ، جسم نابود می‌شود ولی روح به آسمان می رود یا به سرزمین دیگر و یا دریای فراخکرت یا ژرف دریا می رود در باورهای نخستین تصوری از بهشت و جهنم نبوده . ادیان پگانی ایرانی بر این پندار بودند که در سال چند بار روح مردگان نزد خویشان بر می‌گردند یکی از روزهای برگشت اول بهار بوده یک روز دیگر اول پاییز بوده و ... اتش روشن کردن در واقع خیر مقدم گفتن و ادرس دادن به روح مردگان است. هر سی سال یکبار چهارشنبه سوری همزمان با برات و نوروز می‌شود شبهای چراغ برات واقعی در زمانی است که هم روز و شب تقریبا برابر می‌شود و هم ماه قرص تقریبا کامل دارد با چشم عادی هم در قدیم می‌توانستند درک کنند چه مدت قرص ماه کامل است و یا روز و شب چه وقت برابر می‌شود سالانه دوبار این اتفاق روی می دهد یعنی هم باید برابری سال بطور تقریبی مشخص باشد و هم قرص کامل ماه البته امروزه نجوم حتی دقیقه و ثانیه این حرکات خورشیدی و مون را اعلام می‌کند پس در قدیم برای چهارشنبه سوری و برات روز فیکس شده ای وجود نداشته تقریبا 10 الی 15 روز قابل تغییر بوده است این مقدس ترین ایام است. شب برات روح مردگان نزد اقوام بر می‌گردد و مردم در غروب در مزارها و ارامگاهها جمع می‌شوند و اسپند دود می‌کنند و هیزم اتش می زنند و تا پاسی از شب در کنار ارامگاه هستند. در قدیم شب برات اتش روشن می‌کردند برات یعنی روشنایی و برادری و دوستی و ضمانت کردن و اعتبار دادن برات با دو عامل پیوند داشته با کامل شدن قرص ماه و با برابری شب و روز . سور به چم سرخی است سور و سات احتمالا سور و سان بوده سور - سوریا - ثریا و سول و خور و هور همچم خورشید است. حتی کوروش را هم از دو واژه خور + وش گرفته اند و آگارتاشید و هرودوت می‌گوید کوروش به معنی سرخی پگاه یا بالا آمدن خورشید در دقایق نخست است که کامل قرص قرمز خورشید دیده می‌شود. علفگی یا الفگی و عرفه هم پیوند با همین بحث برات دارد و از دل برات زاده شده است. پس برات – چهارشنبه سوری – اوبون و پیتری پاکش ریشه‌های مشترکی دارند مراسمات آن شباهت زیادی به آیین اورابون بودایی و مراسم پیتری پاکش Pitri Paksha و جشن هولی هندویی دارد.
منبع:
http://parssea.blogfa.com/1400/12
آرشیو مجله دریای پارس، آیین چراغ برات در ایران و سایر کشورها، دکتر محمد عجم
https://web.archive.org/web/20200627023000/http://parssea.org/?p=5791
https://web.archive.org/web/20170622185005/http://parssea.org/?p=7916